ग्राम-कुटुंब

॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥

श्रोते आत्मबोधीं रंगले । म्हणती हेंचि पाहिजे कथिलें । साधुसंतीं हेंचि सांगितलें । सर्व जनांसि ॥१॥ 

धन्य धन्य आत्मबोध । ऐकतां होय ब्रह्मानंद । येथे गांवसेवेची ब्याद । कासयासि सांगावी ? ॥२॥ 

ऐसी श्रोत्यांची धारणा । ऐका आता समाधाना । एकाग्र करोनिया मना । सर्व जनहो ! ॥३॥ 

माझ्या जिवींचें मनोगत । मी सांगतों आता सत्य । ग्रामगीतेचा मतितार्थ । यांतचि आहे सर्वहि ॥४॥ 

माझाच नव्हे हा विचार । सर्व संतग्रंथांचा सार । महात्म्यांची तळमळ अपार । तेंच वर्म कथितों मी ॥५॥ 

आपण त्यांचे वाचता ग्रंथ । आत्मबोध ऐकता सतत । परंतु त्यांचें काय हृदगत । दुर्लक्ष झालें तयाकडे ॥६॥ 

जगीं ज्यांनी घेतला स्वानुभव । ज्यांनी जाणलें मूळतत्त्व । त्या सर्वांचा एकचि भाव । व्हावेत सर्व लोक सुखी ॥७॥ 

अवघाचि संसार व्हावा सुखी । मंगलता निघो सर्वांमुखीं । खळदुर्जनांचीहि दृष्टि निकी । व्हावी सर्वथा ॥८॥ 

मित्रता नांदावी सर्वजनीं । उणीव न दिसावी कोठे कोणी । जी जी इच्छा करिती प्राणी । व्हावी पूर्ण ती न्यायें ॥९॥ 

नको कोठेहि द्वेषवैर । न उरो कोठे हाहा:कार । दंभ मत्सर अत्याचार । अनाचार न राहो ॥१०॥ 

लया जावो जगाचा भेद । परस्परपोषक होवोत वाद । नांदो आनंदी आनंद । सगळीकडे सर्वदा ॥११॥ 

हीच तळमळ रात्रंदिनीं । सारखी होती तयांचें मनीं । जगीं जे झाले थोर कोणी । महापुरुष कोठेहि ॥१२॥ 

त्यांनी कथिलें आत्मज्ञान । तेंहि सुखी कराया जन । आत्मवत जाणावें सर्वांसि म्हणोन । प्रत्येकाने ॥१३॥ 

त्यांनी वर्णिलें ईश्वर-भजन । तेंहि शुध्द व्हावया मन । पाहावीं देवाचीं लेकरें समान । म्हणोनिया ॥१४॥ 

त्यांनी कथिलें त्यागवैराग्य । तेंहि जग न मानतां भोग्य । निष्काम सेवेने पावावें भाग्य । याचसाठी ॥१५॥ 

भूतदया परोपकार । दानधर्म यज्ञादि अपार । याद्वारें दु:खितांसि आणावें वर । अधिक तें तें देवोनि ॥१६॥ 

करावी समाजीं समानता । म्हणोनीच हीं साधनें तत्त्वता । तीर्थादिद्वारें सामुदायिकता । शिकविली साधुसंतांनी ॥१७॥ 

एकमेकांमुखीं काला द्यावा । समानभावें भात खावा । सोनें वाटोनि स्नेह वाढवावा । ऐशा प्रथा कितीतरी ॥१८॥ 

सर्वांमाजीं एकचि भाव । आकुंचित न व्हावा मानव । सामुदायिक वृत्तीने करावें सर्व । विश्वचि सुखी ॥१९॥ 

सर्व मिळोनि एकत्वें रहावें । सर्वांनी सर्वांस चालवावें । सर्व भूत-हितीं रत व्हावें । ऐसेंचि वचन गीतेचें ॥२०॥ 

वेदापासूनि हाच घोष । समानसुखें नांदावा मानववंश । सर्व धर्मांचा हाच उद्देश । जिव्हाळयाचा ॥२१॥ 

परंतु हें सारें पडलें पचनीं । मानव राहिला मागासलेपणीं । करमणूक झाली संत-वाणी । उच्च ज्ञानाची ॥२२॥ 

एक एकाचे घेवोनि शब्द । करिती चर्चा वितंडवाद । जीवनीं उतरायाचा बोध । त्यासि नाही ठाव कोठे ॥२३॥ 

संतांनी कथिलें ब्रह्मज्ञान । विशाल व्हाया मानवी मन । सर्वांनी राहाया समान । परस्पर-सहकार्यें ॥२४॥ 

परि तें राहिलें नुसतें मुखीं । स्वार्थाचीच वाढली शेखी । आपुला शेजारी मरो दु:खीं । नाही चिंता आज कोणा ॥२५॥ 

चर्चेसाठी तत्त्वज्ञान । आणि चैनीसाठी जीवन । ऐसें घेतलें भिन्नपण । मानवांनी वाउगें ॥२६॥ 

तेणें संतऋषींचा हेतु । ग्रासूनि गेला राहूकेतु । राम गेला बांधूनि सेतु । गोटे राहिले जैसे-तैसे ॥२७॥ 

त्यांना सांगावी संत-कहाणी । हाडें दिलीं दधीचींनी । जनसेवेसाठी ऋषिमुनि । रात्रंदिवस कष्टले ॥२८॥ 

दामाजींनी सुखविलें जना । त्यांतचि तृप्ति नारायणा । संत दादू करी पिंजणा । सेवाभावें ॥२९॥ 

हातीं घेवोनि तूपवाटी । नामदेव लागे श्वानापाठीं । संतोषवी जगीं जगजेठी । कपडे शिवोनि ॥३०॥ 

सावतोबांनी शेत पिकविलें । चोखोबांनी गांव झाडलें । लोकसेवेचें महत्व कथिलें । सर्व संतांनी ॥३१॥ 

कबिरांनी विणले शेले । जातिधर्मादि भेद निरसले । हें सर्व जरी सांगितले । तरी जाग नये त्यांसि ॥३२॥ 

ते म्हणती हें साधूंकरितां । आम्ही प्रापंचिक सर्वथा । आम्हां पाप्यांसि त्या कथा । ऐकल्याने पुण्य लाभे ॥३३॥ 

आम्ही सकळांसाठी जन्मलों । सर्व मिळोनि राहाया आलों । परस्परांशीं पाहिजे पूरक झालों । हें न कळे तयां ॥३४॥ 

तेणें ग्राम झालें कुग्राम । नाही परस्परांशीं निर्मल प्रेम । सर्वांचे स्वार्थ वाढले बेफाम । आपुल्याचि व्यक्तित्वाचे ॥३५॥ 

एक लाडू करोनि खातो । तेथेचि दुजा उपाशी राहतो । हें आम्ही गांवोगांवीं पाहतों । मानती भूषण ते त्यासि ॥३६॥

एक हौसेने महाल करी । दुजास राहे घर कौलारी । तिजास कुडाचीहि झोपडी बरी । पाहतां दिसेना ॥३७॥ 

एकास नाही जराहि वाव । एकास उधळपट्टीची हाव । एक बसोनि भोगी वैभव । कष्ट करोनि दु:खी एक ॥३८॥ 

सदा एक-दुसर्‍यासि जळती । एक-दुजाचें वाभाडें काढिती । किंवा नशिबावरि हात ठेविती । हांक देती देवासि ॥३९॥ 

कैसा होईल यांचा मिलाप ? कशाने फळेल संतसंकल्प ? कैसियाने होईल विश्वरूप । सुखी हें सारें ? ॥४०॥ 

यासाठी अनेक महात्मे झटले । परि जगाचें दु:ख नाही मिटलें । उपदेश त्यांचे नाही उतरले । लोकजीवनीं म्हणोनिया ॥४१॥ 

यासाठी शोधिला पाहिजे उपाय । जेणें जगीं सुखशांति राहे । महापुरुषांचें समाधान होय । विचारूं तैसें ॥४२॥ 

ऐसे संकल्प उठतां । लागलों कराया विचार तत्त्वता । सापडला मार्ग निर्मळ हातां । ग्रामकुटुंबयोजनेचा ॥४३॥ 

उपदेश सुधारी कांही लोकां । परि समाजरचना देई धोका । तेणें आणतां नये अनेकां । प्रत्यक्षांत संतबोध ॥४४॥ 

म्हणोनि समाज-रचना बदलावीं । संतबोधावरि मांडणी करावी । ब्रम्हज्ञानासि सक्रियता द्यावी । समत्व आणोनि जीवनीं ॥४५॥ 

देव एक असोनि अनंत झाला । नाना रूपें धरोनि नटला । परि तो पाहतां एकचि दिसला । तैसें व्हावें जनलोकीं ॥४६॥ 

एकाचें सुखदु:ख सर्वांसि । सर्वांचा उपयोग एकासि । घटकासि आणि विश्वासि । सांगड व्हावी सर्वथा ॥४७॥ 

सर्व विश्वचि माझें घर । ऐसें बोलिले संत ज्ञानेश्वर । त्याचें प्रात्यक्षिक हें सुंदर । करावें ग्राम आपुलें ॥४८॥ 

गांवाची करावी आदर्श व्यवस्था । म्हणोनि कथिली ग्रामगीता । ग्रामापासोनि पुढे वाढतां । विश्वव्यापी व्हावें ॥४९॥ 

जेथे गांवाचाच न कळे धर्म । तेथे विश्वधर्माचें कैचें वर्म ? हेंचि कळावया साधन सुगम । धरिलें गांवाचें ॥५०॥ 

मनुष्य ग्रामाचा संरक्षक । ग्राम देशासि पोषक । देश विश्वाचा घटक । ऐसें व्हावें यथार्थ ॥५१॥ 

मनुष्याचें सर्वस्व ग्राम आहे । त्याविण त्याला अस्तित्व नोहे । ग्राम सर्वांगपूर्ण राहे । तरीच वैभव मानवाचें ॥५२॥ 

गांवीं एकाने माडी बांधली । सर्व घरें मोडून पडलीं । याने आमुची कीर्ति वाढली हें समजणें वेडेपणाचें ॥५३॥ 

खरा स्वार्थ तोचि करी । ज्याचा व्यवहार समाजा उध्दरी । नाही भिन्नत्वाची उरी । जयामाजीं ॥५४॥ 

नाहीतरि उलट घडे । ऐसे चालत आले पोवाडे । श्रीमंत-गरीब हे आकडे । पुसले पाहिजेत या पुढती ॥५५॥ 

आपुला स्वार्थचि धरिला उरीं । पर्वा इतरांची न केली जरि । तेणें आपणांसहि शांति संसारीं । न साधेल कधी ॥५६॥ 

म्हणोनि ज्यासि दूरदृष्टि आली । त्याने हीच ठेवावी बोली । देवाने ही दुनिया निर्मिली । सकळांसाठी ॥५७॥ 

हीच खरी विकासाची वाणी । जाणेल तोचि खरा ज्ञानी । अभ्यास करावा सर्व लोकांनी । आतातरी ॥५८॥ 

हा अभ्यास नको शाब्दिक । बौध्दिक अथवा केवळ तात्त्विक । जीवनचि करा सामुदायिक । ग्राम-जन हो ! ॥५९॥ 

त्यानेच साधेल संत-उद्देश । ईश्वरी संकल्प येईल फळास । व्यवहारीं लाभेल ब्रह्मरस । सर्व गांवासि ॥६०॥ 

यावरि श्रोतीं विचारिलें । आपण सामुदायिकत्व सुचविलें । परि त्याचें स्वरूप कळलें । नाही आम्हां ॥६१॥ 

तेंचि ऐका सविस्तर । परमार्थमय हा व्यवहार । जेणें गांवीं वैकुंठपूर । नांदूं लागे सहजचि ॥६२॥ 

शक्ति, बुध्दि, सत्ता, धन । आज ज्याच्या जें स्वाधीन । तो त्या त्या साधनें स्वार्थ साधून । लुटतो गांवा ॥६३॥ 

पाहती आपापल्या पुरतें । लाभ इच्छिती आइते । इतर मेलियाची तेथे । पर्वा नाही कोणासि ॥६४॥ 

हें आकुंचितपण बाधक । पोसाया आपुले कुटुंबीय लोक । इतरांसि मागाया लावित भीक । नाना मार्गें ॥६५॥ 

म्हणोनि स्वरूप द्यावें सामुदायिक । सर्व गांवचि कुटुंब एक । श्रमती खाती सर्वचि लोक । ऐसें दृश्य दिसावें ॥६६॥ 

गांवीं जेवढी शक्ति बुध्दि । तो सर्व गांवाचाचि निधि । ऐसें होतां आधिव्याधि । नष्ट होतील सर्वचि ॥६७॥ 

आज मजुरां नाही शास्त्रीय ज्ञान । शास्त्रज्ञाअंगीं श्रमाची वाण । तेणें वाढेल कैसें उत्पन्न । गांवाचें आमुच्या ? ॥६८॥ 

श्रम करितील सर्व मिळून । तरि पिकूं लागेल बरड जमीन । मार्ग काढतील बुध्दिमान । नव्या नव्या शोधांनी ॥६९॥ 

सामुदायिक प्रयत्नांनी । सामर्थ्य वाढेल कणोकणीं । जेथे नसे घोटभर पाणी । तेथे सरिता वाहूं लागे ॥७०॥ 

स्वच्छ पाण्याचें भरेल तळें । विहिरी, जागोजागीं मळे । नदीचे प्रवाह होतील सगळे । शेतीसाठी उपयोगी ॥७१॥ 

नदी सागरीं मिळावी । तिची अपार शक्ति व्यर्थचि जावी । ऐसी ईश्वरी इच्छाचि नसावी । उपयोगी यावी सर्वांच्या ॥७२॥ 

तैसीच मानवी शक्तिबुध्दि । स्वार्थींच वाया न जावी कधी । गांवीं नांदवाव्या ऋध्दिसिध्दी । नाना प्रयत्नें ॥७३॥ 

आमुचें गांवचि आमुचें घर । सर्व व्यवहार सगळयांवर । सर्वांचा सर्वांठायीं हातभार । असलाचि पाहिजे ॥७४॥ 

बुध्दिकाम, देहपरिश्रम । कलाकाम, कौशल्यौद्यम । ज्याचें असेल जें जें कर्म । तें तें वाहावें समाजा ॥७५॥ 

कोणी द्यावा आपुला धंदा । कोणी द्यावी सर्व संपदा । कोणी नोकरीचा पगार सर्वदा । समर्पावा या योजनेसि ॥७६॥ 

त्यांत असावे चांभार-कुंभार । त्यांत असावे सुतार-बेलदार । शिक्षक, शिंपी, लोहार, कलाकार । दाई, सेविका सर्वचि ॥७७॥ 

शेती उत्तम कसणारे । शेतीची योजना जमविणारे । वैद्य, कोष्टी, विणणारे- । कापड, साडया, सतरंज्या ॥७८॥ 

अजूनीहि जे गांवीं असती । त्यांची पाहिजे अधिक भरती । त्या सर्वांची शक्तियुक्ति । संघटित व्हावी गांव-सेवे ॥७९॥ 

धन द्यावें धनवानांनी । भूमि द्यावी जमीनदारांनी । श्रम द्यावेत मजुरांनी । सर्वतोपरीं आपुले ॥८०॥ 

बुध्दि द्यावी बुध्दिवंतांनी । कला द्यावी कलावंतांनी । सेवा करावी वैद्य-डॉक्टरांनी । आळसी कोणीं नसावें ॥८१॥ 

सर्व लोकांनी झीज सोसावी । गांवसोयीसाठी जागाहि द्यावी । गरीबांचीं घरें दुरुस्त करावीं । गांव-खर्चाने ॥८२॥ 

देवळांच्या जमिनी, पडीत खंडारें । वाटोनि द्यावें गरीबां सारें । व्यवस्था ठेवावी उत्तम प्रकारें । सर्वांच्याच जीवनाची ॥८३॥ 

सर्वांनी समयदान करावें । घरें, रस्तेहि सजवोनि द्यावे । गांव नंदनवन बनवावें । सामुदायिक कष्टांनी ॥८४॥ 

कोणी नसावा गांवीं उपाशी । उद्योग द्यावे सकळ जनांसि । भीक मागण्याची प्रथा जराशी । नसावी गांवीं आमुच्या ॥८५॥ 

असो पुजारी वा पंडित । कामें करील जो उचित । तोचि राहील या गांवांत । सर्वानुमतें सांगावें ॥८६॥ 

सर्वांनी सारखेंच काम करावें । आपुलाल्या कलेने बरवें । कष्टाविण कुणाला पोसावें । ऐसें नाही ॥८७॥ 

कष्ट करोनि वृध्द झाला । काम बदलोनि द्यावें त्याला । अथवा कोणी बिमार पडला । तरीच पोसावें सर्वांनी ॥८८॥ 

असो साधु भक्त विद्वान । त्यांनीहि न खावें कष्टाविण । उलट आदर्श दावावा झटून । सर्व लोकांसि ॥८९॥ 

मुखें भजावें गोविंदा । हातें करावा कामधंदा । प्रेम ठेवावें सदासर्वदा । सर्वेश्वराठायीं ॥९०॥ 

आपुलालें काम करावें । सर्व लोकांशीं इमानदार व्हावें । घेणें देणें सर्वचि करावें । प्रांजळ बुध्दि धरोनि ॥९१॥ 

जैसा गोरा कुंभार मडकीं करी । नित्य उच्चारी हरिहरि । परि मडकियांत बैमानी धरी । ऐसें कल्पान्तीं घडेना ॥९२॥ 

जनाबाई संत झाली । परि गोवर्‍या वेचणें नाही भुलली । तैसीच चोख्याने भक्ति केली । ढोरें ओढतां ग्रामाची ॥९३॥ 

खरा नाथ भक्तिवान । देई मागासल्यांना ज्ञान । खाऊं घाली पितरांचें अन्न । कष्टकर्त्या दीनजना ॥९४॥ 

एका पैचा न चुको हिशेब । म्हणोनि जागे, नसोनि लोभ । संतोषला पद्मनाभ । पाणी पाजतां गाढवासि ॥९५॥ 

हेचि त्यांची खरी भक्ति । स्वयें बोलला जगत्पति । नाचे सावत्याच्या मळयाप्रति । नेटकें काम बघोनि ॥९६॥ 

ऐसें घडलें पाहिजे साचें । काम करोनि ग्रामाचें । त्यांत ठेवावें भक्तिरसाचें । हृदय आपुलें ॥९७॥ 

जे जे गांवीं भिन्न उद्योग । त्यांचा जुळवावा संयोग । ठराविक जागीं नाना प्रयोग । चालवावे गांवांत ॥९८॥ 

आपल्या कामाचा ठरला वेळ । सर्वांनी झटावें लावोनि बळ । चिंता करूं नये वेडगळ । भलतियाचि ॥९९॥ 

जो जो असे आपुला धंदा । तल्लीन राहावें कामांतचि सदा । ठरल्या वेळीं व्यवसायाबंधा । सोडूनि द्यावें सर्वांनी ॥१००॥ 

नियमित वेळीं काम करावें । नियमितपणें खेळ खेळावे । नियमित समयीं प्रार्थने जावें । सर्व मिळोनि ॥१०१॥ 

एरव्ही सामुदायिक जीवन । हेचि प्रार्थना असे महान । गांवासाठी कष्टावें पूर्ण । सेवाभावाने ॥१०२॥ 

काय नाही आपल्या गांवीं । याची चौकशी असावी । नसेल ती साजवावी । पुष्पवाटिका ग्रामासि ॥१०३॥ 

गांव-जीवनासि जें आवश्यक । त्याची मागावी नलगे भीक । ऐसें सर्वांनी श्रमोनि करावें ठीक । जीवन सारें ॥१०४॥ 

कोणी गांवास्तव जोडे शिवी । कोणी कपडे शिवोनि पाठवी । कोणी लोखंडी कामेंहि बरवीं  । पाठवी वस्तुभांडारीं ॥१०५॥ 

कोणी कपडा विणूनि आणावा । कोणी नवारी, दोर द्यावा । लाकडी कामें करोनि बरवा । आणतो कोणी ॥१०६॥ 

कोणी महिनोगणती शेती करी । हंगाम होतां आणी दरबारीं । प्रत्येक ऋतूचि तुरी-बाजरी । तांदूळ आदि सामुग्री ॥१०७॥ 

धान्य उपजवावें सर्वतोपरीं । जें जें लागे गांवीं घरीं । दुसरीकडोनि न घ्यावी माधुकरी । हेंचि उत्तम ॥१०८॥ 

जें जें आपुल्या गांवीं होतें । आपणचि वापरावें सामान तें । उरलेलें विकावें भोवतें । भिन्न गांवीं ॥१०९॥ 

सर्व गांवाचें एक दुकान । सर्वांच्या सहकार्याचें प्रदर्शन । फायदा झालियाचें धन । सर्वांच्याचि मालकीचें ॥११०॥ 

सर्वचि धन हें सर्वांचें । हे उद्योगहि सकळिकांचे । हें भुवन प्रत्येकाचें । ग्रामचि आहे ॥१११॥ 

म्हणोनि सर्व एकत्र करावें । ज्याचें काम त्याला द्यावें । उणें असता अधिक मागावें । जास्त द्यावें खजिन्यामाजीं ॥११२॥ 

अहो ! पैशांचें तोंड काळें । सर्व आपुल्याच गांवीं मिळे । न मिळतां प्रयत्नबळें । तैसें करूं ग्राम आमुचें ॥११३॥ 

आमुच्या गांवींचें सर्व धन । ग्रामवासियांचें सुखस्थान । आम्ही सर्वचि मिळोन । करूं स्वर्ग गांवासि ॥११४॥ 

याहीवरि उणें पडे । तरि मागूं देश-पित्याकडे । पूर्ण कराया पोवाडे । गांवाचे आमुच्या ॥११५॥ 

ग्रामों जरि अधिक उरे । तरि देऊं परगांवीं संतोषभरें । यांत तिळभरि अंतर न शिरे । कल्पान्तींहि ॥११६॥ 

आधी ग्राम असावें सुखी । कोणी न व्हावीं कोणाशीं पारखीं । सर्व कामें गांवींच निकीं । करूं आम्ही ॥११७॥ 

याच दृष्टीला धरोन नामी । व्याप्ति करूं विश्वाची आम्ही । लावावया मानवता कामीं । सकळिकांची ॥११८॥ 

ज्या ज्या मार्गें ऐसें घडे । तोचि धर्म तेंचि ज्ञान रोकडें । तुकडया म्हणे समाधान जोडे । सकळ जनांसि ॥११९॥ 

इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरु-शास्त्र-स्वानुभव-संमत । सामुदायिक जीवन कथित । अडतिसावा अध्याय संपूर्ण ॥१२०॥ 

॥ सदगुरुनाथ महाराज की जय ॥

*

एकतत्त्व एकाकार सर्व देशीं । एकत्व नमेंसि सकल जनीं ॥ 

अवघे संतजन आमुचे सांगाती । जेवूं एकापांतीं सरिसे आम्ही ॥ 

—श्रीसंत नामदेव महाराज