मूर्ति-उपासना

 

॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥

 

ईश्वर सर्वांठायीं व्यापला । तो पंथीं नाही विभागला । मग उणें-अधिक कोणाला । कां म्हणावें ? ॥१॥

 

ऐसें ऐकोनि निरूपण । एक श्रोता करी प्रश्न । देव विशाल व्यापक पूर्ण । मग कां समर्थन मूर्तीचें ? ॥२॥

 

असो कोणाहि धर्माची खूण । परि मूर्ति मानवांनी केली निर्माण । तिथे कोठलें देवपण ? तिचें पूजन कशाला ? ॥३॥

 

देव कुणाची पूजा नेघे । त्यास नको हें वाउगें । स्वयें बोलला भक्तासंगें । ’ मज हवें शुध्द प्रेम ’ ॥४॥ 

 

याचें ऐकावें उत्तर । प्रेम निर्मावें एका मूर्तीवर । तेंचि क्रमाने करावें विश्वाकार । हाच हेतु पूजनाचा ॥५॥

 

देवाची स्मरणमूर्ति बघतां । त्याचें जीवनकार्य ध्यानीं आणतां । शक्ति येते मनासि तत्त्वता । मानसिक संयोगें ॥६॥

 

मनासि लावावया चिंतन । लागावया मार्गाचें आकर्षण । नेमिलें असे प्रतिमापूजन । साधुसंतीं ॥७॥ 

 

मनास पाहिजे कांही आधार । म्हणोनि आरंभीं मानिले साकार । देवें व्यापिलें चराचर । तेथे मूर्ति तद्रुपचि ॥८॥

 

परि जो सिध्दान्ताचा पुरस्कर्ता झाला । त्यासहि जन देव बोलला । त्याचीहि प्रतिमा पूजूं लागला । भोळेपणाने ॥९॥

 

जरी पूजिली व्यक्तिमूर्ति । तरी चुकलें मी न म्हणे चित्तीं । परि सिध्दांत वाउगे राखिती । हें तों आहे अज्ञानपण ॥१०॥

 

सुखासाठी आखिली दिशा । रेखिला घराचा नकाशा । परि लाभली शेवटीं निराशा । नकाशाचि राखतां ॥११॥ 

 

घर राहाया नाही मिळालें । नकाशे नकाशेच राहिले । तेणें समाधान भंगलें । जाणीव होतां पुढे पुढे ॥१२॥ 

 

तैसेंचि झालें मूर्तिपूजेचें । जे जे पंथ दिसती आजचे । तेथील साधक मूर्तिपूजेपुढचें । कांहीच नेणे ॥१३॥ 

 

तो मूर्ति धरोनीच बसला । मूर्खचि समजतो पुढचियाला । म्हणतो भ्रष्टाचार झाला । मूर्तिपूजेवांचोनि ॥१४॥

 

त्यासि कळला नाही धर्म । मूर्तिपूजेचें काय वर्म । उगीच वाढवूनि घेतला भ्रम । बिचार्‍याने अंतरीं ॥१५॥ 

 

घरीं देवाचा कट्टर पुजारी । असत्य करीत असे बाजारीं । व्यवहार करितां झाला वैरी । ज्याचा त्याचा ॥१६॥ 

 

देवळामाजीं कान घरी । नाक धरोनि प्राणायाम करी । बाहेर येतां शिवी दे, कावरी । ज्यासि त्यासि ॥१७॥ 

 

देवाद्वारीं हवन करी । बाहेर भिकार्‍यासि मारी । पोटा न दे चूनभाकरी । उपाशीयाच्या कधीहि ॥१८॥ 

 

आमचा देव सत्यचि बोले । परि आम्हीं पाहिजे खोटें केलें । ऐसें असोनि भक्त झाले । म्हणती आम्ही ॥१९॥ 

 

स्वयें म्हणवी रामभक्त । नाही एकपत्नीव्रत । नित्य पूजितो हनुमंत । व्यसनें झाला प्रेताऐसा ॥२०॥ 

 

देव दुर्जनासि संहारी । कष्ट करितो भक्तांघरीं । भक्त बघा हा व्यभिचारी । आळसे घरीं झोपतसे ॥२१॥

 

देव म्हणे ’ मी सर्वत्र । दीनरंक माझे पुत्र ’ । उपासक त्यांसि दिवसरात्र । पिळोनि चैन भोगितसे ॥२२॥

 

’ प्रभु आमुचा पतितपावन ’ । म्हणोनि कंठरवें करी गायन । मानवासि अस्पृश्य हीन । मानून डौल मिरवितो ॥२३॥

 

देवाचिया मूर्तीसाठी । सोने हिरे बैसवी मुकुटीं । न दे श्रमिकासि लंगोटी । मंदिर बांधतां मेला तरी ॥२४॥

 

कसलें हें देवपूजन ? मूर्तिपूजेचें विडंबन । केवढें शिरलें आहे अज्ञान । आपणांमाजीं ! ॥२५॥ 

 

देवळामाजीं करी भजन । बाहेर येतां खोटें भाषण । ऐशा पुजार्‍या पुसेल कोण ? सांगा तरी ॥२६॥

 

म्हणोनि हें वाईट विसरावें । पूजेने पूज्यासि ओळखीत जावें । अभ्यासाने पाऊल टाकावें । पुढे पुढे ॥२७॥

 

जैसी ज्याची भावना । त्याने तैसीच मानावी देवता मनां । परि न चुकावी उपासना । सत्कर्मांची ॥२८॥ 

 

मूर्तिपूजेचा अर्थ एक । आपण मूर्तीच व्हावें सम्यक । म्हणजे करावी तैसी वागणूक । अभ्यासाने ॥२९॥ 

 

जयाची मूर्ति उपासावी । तयाची चरित्रकथा वाचावी । पुढे कामेंहि करीत जावीं । आपणहि तैसीं ॥३०॥ 

 

काय केलें माझिया देवें । मजसी मुळीच नाही ठावें । फक्त मूर्तीच धरोनि बसावें । हें वेडेपणाचें ॥३१॥ 

 

ऐसी असावी उपासना । उपासनीं वाढवावें कर्तव्यगुणा । कर्तव्यपूर्तीने मोठेपणा । अंगीं घ्यावा मिळवोनि ॥३२॥

 

संकटें येतां कार्यामाझारीं । चिंतनीं घ्यावें चारित्र्य अंतरीं । अभ्यासाचें तेज वृत्तीवरि । वाढवावें सर्वकाळ ॥३३॥

 

चुकलिया संतां विचारावें । पुढे कार्य करावयासि धजावें । आपुल्या परीने सुख देत जावें  । जीवांलागीं ॥३४॥

 

यासाठीच मूर्तिस्थापना । ठायींठायीं केली जाणा । आठवण राहावी साधकांना । म्हणोनिया ॥३५॥

 

पदोपदीं हो पवित्र वृत्ति । म्हणोनि स्थळोस्थळीं स्थापिली मूर्ति । वृक्षपशुपक्षी ठरविल्या विभूति । सदभावासाठी ॥३६॥ 

 

मनोभावें मूर्तीसि पुजावें । श्रवण, कथन, स्मरणादि करावें । मूर्तीप्रमाणे सत्कर्म घडावें । आपुलिया अंगें ॥३७॥

 

सर्व सोडोनि भिन्न भावना । हृदयीं धरावी उपसना । जेणें प्रसन्नता येई मना । तेंचि उत्तम समजावें ॥३८॥ 

 

मन जेथे समाधान पावे । तेथूनि शक्तीचें तेज घ्यावें । मग कार्यासि लागावें । सदगुणी ऐशा ॥३९॥ 

 

सदभावें करावें पूजन । विनम्र करोनिया देहमन । निर्मळ असावें वातावरण । ध्यान धराया देवाचें ॥४०॥

 

येथे मानसिक पूजेचेंच महत्त्व । विचारसामर्थ्य हें मूलतत्त्व । तेणेंचि पावे ईश्वरत्व । जीवालागी प्रयत्नें ॥४१॥

 

जीवासि मूळतत्त्व कळावें । सर्वांभूतीं आत्मरूप समजावें । ऐसेचि पूजनाचे गोडवे । वर्णिले संतीं ॥४२॥ 

 

संतीं बोलिलें हरिनांम घ्यावें । हेंहि वाटे साधन बरवें । परि अर्थ समजोनि जपावें । तरीच सार्थक जीवाचें ॥४३॥

 

नाम ईश्वराची शब्दमूर्ति । ’ मुखीं नाम हातीं मोक्ष ’ म्हणती । यज्ञाहूनि थोर जपावी महती । ठाऊक हें सर्वां ॥४४॥

 

परि कासयासि जपावें नाम । साधावयाचें तें कोण काम । या ध्येज्ञानावांचोनि सर्व कर्म । निरर्थक ॥४५॥

 

कितीतरी जन नाम घेती । माळा-मणी ओढीत राहती । परि क्षणहि त्यांची मति । रामीं न रंगे ॥४६॥ 

 

मुखें नाम उच्चारिती । व्यवहार अधोगामी करिती । पापें करोनि शपथ घेती । देवधर्मांची ॥४७॥ 

 

कसलें हें नाम जपणें ? स्वार्थें विश्वासघात करणें । आशातृष्णा न सोडणें । इंद्रियविषायांची ॥४८॥ 

 

येथे तारतम्यचि पाहिजे । नामजपीं व्रतस्थ होइजे । तरी जीवास सुखाचें साजे । स्थान जीवनीं ॥४९॥ 

 

मुखीं नामाचें चिंतन । हातीं सेवाकर्य पूर्ण । करील चारित्र्य संपादन । तोचि भक्त ॥५०॥ 

 

नामें शक्ति येते अंगीं । संकटें निवारण्याची प्रसंगीं । परि पुरुषार्थ असावा जंगी । तरीच फळे ॥५१॥ 

 

दुराचार सज्जन-विरोध । ऐसे दोष आणिती बाध । काया-वाचा-मनें टाळिले अपराध । तरीच फळे ॥५२॥ 

 

मग तें नाम मंदिरीं जपावें । अथवा शेतीमाजीं घ्यावें । चालतां बोलतांहि गावें । तरी तो यज्ञ ॥५३॥

 

मुख्य नामाचें अधिष्ठान । कर्तव्य करावें संपादन । हेंचि साधावया संतजन । नामजप सांगती ॥५४॥ 

 

जे पुरुषार्थ सोडोनि जपती नाम । त्यांसि कैसा पावेल आराम ? हें तों झालें आंधळें काम । देवाद्वारीं ॥५५॥ 

 

आमुचा राम कामें करी । आम्ही मागावी भाकरी । होवोनि फिरावें भिकारी । ही भक्ति कैची ? ॥५६॥ 

 

रामें असुरांसि मर्दावें । आम्हीं पूजापात्र अवलंबावें । निर्बल होवोनि शरण जावें । ही भक्ति कैची ? ॥५७॥ 

 

भक्त म्हणजे विभक्त नव्हे । एकरूपचि होवोनि जावें । देवें लोकांचें दु:ख हरावें । आम्हीं का करावें देवदेव ? ॥५८॥

 

ऐसा जप जयाने केला । तो शेवटीं मूर्खचि राहिला । बोल देवोनिया देवाला । काय होतें ? ॥५९॥

 

पापक्षालनासि नाम घ्यावें । पुढती पाप करीतचि जावें । ऐसें कोण वदलें बरवें  । सांगा मज ॥६०॥ 

 

ऐसी आहे ज्यांची स्थिति । त्यांसि नामजपी म्हणती । मी म्हणेन कलंक लाविती । नामादिकासि ते ॥६१॥ 

 

याहूनि न जपे तो पुरवला । उत्तम राहणी ठेवी जो भला । दु:ख न देईच कोणाला । कोण्या प्रसंगीं ॥६२॥ 

 

व्यवहार करीतसे कष्टून । जोडोनिया उद्योगें धन । सदा राहतो प्रसन्न । खेळींमेळीं प्रेमभावें ॥६३॥ 

 

असेल तें गरजूंना देणें । कोणा उत्तम-वाईट न म्हणे । आपणा ऐसें सर्वांचें जाणे । सुखदु:ख सज्जन ॥६४॥ 

 

हेंचि शिकावयासाठी । नामजप सांगितला उठाउठी । सदा राहणी गोमटी । प्रेमळपणाची सर्वांशीं ॥६५॥ 

 

प्रथम नाम दुजें चिंतन । तिजें निश्चयीं लावावें मन । मग होवोनि सत्कार्यप्रवण । समाजसेवा साधावी ॥६६॥ 

 

ऐसें सत्कर्म जरी नाचरवें । सदगुण विसरोनि नामचि गावें । तरी तें पूर्णतेस न पावे । आत्मोन्नतीच्या ॥६७॥ 

 

म्हणोनि संतांचिया वचना । निरीक्षोनि ठेवावी धारणा । तरीच ग्रंथीं कथिल्या त्या खुणा । पावती रामनामाच्या ॥६८॥

 

देव बोलला ’ कामें करा । निर्भय होवोनि देशीं विचरा ’ । सकळ देवाचाचि पसारा । सेवाभाव साधा ॥६९॥ 

 

जनता ज्याला देवरूप कळली । त्याचीच भक्ति देवा पावली । साक्षात्कारें वृत्ति वळली । विश्वात्मभावीं ॥७०॥ 

 

तें साधाया बोलिलें नाम । लाभावया जीवास आराम । तुटावया अज्ञानभ्रम । दु:खमूळ जो ॥७१॥ 

 

आपण तरूनि जग तारावें । शक्तियुक्तीने विश्व भरावें । नामें लोकांसि जागवावें । ऐसा आदेश संतांचा ॥७२॥ 

 

संतमुकुटमणि तुकाराम । त्यांनी अभंग कथिले अति सुगम । मार्ग केला व्यवहारक्षम । भोळयाभाळया जनांसाठी ॥७३॥

 

अत्यंत साधी गर्जली वाणी । गेली वेदादिकांस भेदोनि । भ्रमचि निवारिला तत्क्षणीं । अज्ञानी जडजीवांचा ॥७४॥

 

हजारो मुखांतूनि गरजला । ’ वेदान्त आम्हांसीच कळला ’ । ’ ज्याने पंढरीराज वंदिला । सर्व पावला शास्त्रगुह्य ’ ॥७५॥ 

 

म्हणे ’ नको ब्रह्मज्ञानादि भाव । आत्मस्थितीचा गौरव । आम्ही भक्त तूं चहूकडे देव । ऐसें करी आम्हांसि ’ ॥७६॥ 

 

’ कोठोनि आणावी विद्वत्ता ? सेवेंचें काम आमुच्या हातां । नाम गाऊं कष्ट करितां । पंढरीनाथा पावाया ’ ॥७७॥

 

प्रभूने ऐकिली त्यांची सेवा । संकटीं आला ऐकोनि धांवा । त्यांच्या शब्देंहि लोक तरावा । ऐसा केला चमत्कार ॥७८॥ 

 

ऐसे झाले संत अनेक । मूर्तिभक्त बहु नामधारक । जे सेव्यचि झाले असोनि सेवक । हनुमंतापरी ॥७९॥ 

 

सर्वचि पंथांचे भक्तिप्रकार । तत्त्व साधतां असती सार । हा आचरोनि दाविला समन्वय सुंदर । रामकृष्ण परमहंसें ॥८०॥ 

 

मूर्तिपूजा जपतप कांही । तत्त्व साधतां बाधक नाही । हें सिध्दचि केलें अनुभवें पाही । संतजनांनी ॥८२॥ 

 

उत्तम भाकरी करितां यावी । म्हणोनि मुलीने मातीची करावी । तैसी अमूर्त देवाचा मार्ग दावी । मूर्तिपूजा ही ॥८३॥ 

 

देव आहे मूळचा अंतरीं । त्याची साधना करावी लागे बाहेरी । ओळख पटतां विचारें पुरी । भिन्नपणा राहीना ॥८४॥

 

सत्कर्मांचें ज्ञान झालें । सत्कर्म करणें अंगीं आलें । मूर्तिपूजेचें साधन संपलें । साधकाचें ॥८५॥

 

राहिलें जीवनांत तैसे वागणें । देव भजतां देवचि होणें । देव होण्याचीं कारणें । अनुभवोनिया ॥८६॥ 

 

माझा देव दयावंत । पुरवी हीनदीनांचे मनोगत । मजसी पाहिजे निष्ठावंत । तेंचि केलें ॥८७॥ 

 

ऐसा जप जाले अंतरीं । हातीं व्यवस्थेची चाकरी । लागला रंग याचिपरीं । अहोरात्रीं देहाला ॥८८॥

 

आता परोपकारचि उरला । देव अंतरी-बाहेरी भरला । पाहणेंचि नाही दुसर्‍या कोणाला । कोणे ठायीं ॥८९॥

 

विसरोनि गेले व्यक्तिपण । झाले कार्यरूपचि आपण । ऐसें होतां देवपण । अंगीं आलें धांवोनि ॥९०॥

 

नाना विरोधकांस तोंड दिलें । नाना कष्ट सहन केले । शेवटी सर्वांनी ठरविलें । हेंचि खरें म्हणोनि ॥९१॥

 

पूर्वी मूर्तीस शृंगार करी । तैसेंचि मानवांसि शृंगारी । ’ कष्ट नसो कोण तिळभरी । गांवीं माझ्या ’ म्हणोनि ॥९२॥

 

हीच खरी देवपूजा । याविण नाही मार्ग दुजा । संतदेव बोलिले माझ्या । हृदयामाजीं येवोनि ॥९३॥ 

 

देव जैसा जैसा आकळला । तैसा देह-अंहकार मावळला । लवणकण सागरीं मिळाला । सागर झाला एकत्वें ॥९४॥ 

 

यापरी पुढची आहे पायरी । जैसी वृत्ति धरोनि चढाल वरी । तैसा जीव ब्रह्म होवोनि अंतरीं । अनुभव घेई आपणचि ॥९५॥ .

म्हणे मीचि सर्व आता झालों । विश्वीं विश्वाकार होवोनि ठेलों । सर्वचि कार्ये करूं लागलों । आपणाचि साठी ॥९६॥.

 

माझ्याविरहित कोणी नुरला । अणुरेणूमाजीं मीचि संचला । ऐसा अनुभव येतां झाला । पूर्ण योगी ॥९७॥ 

 

प्रथम पाहिली देवुळीं मूर्ति । पुढे पाहिलें जीवजनाप्रति । पूर्णता होतां सर्वत्र व्याप्ति । आपुल्याचि रूपाची ॥९८॥ 

 

ऐसी लाभावया आनंद-ठेव । पूजावयासि मांडिला देव । द्रष्टा-दृश्य-दर्शनभाव । एकतत्त्वी दिसावया ॥९९॥ 

 

हाचि धरोनि निर्धार । केलिया नवविध पूजाप्रकार । पावेल सर्वोत्तम सार । ईश्वरभक्तीचा ॥१००॥

 

एरव्ही कितीहि पूजिली मूर्ति । तरी वाढचि घेईल भ्रांति । न मिळेल कदाकाळीं शांति । जनामनासि ॥१०१॥ 

 

नसता वाढेल अहंकार । ’ आमची प्रतिमा अधिक थोर ’ । न मिटेल पंथद्वेष साचार । व्यापक ईश्वर जाणल्याविण ॥१०२॥ 

 

म्हणोनि प्रतिमा धरोनीच न बसावें । पायरीने वाढत जावें । क्रियाशीलपणें विश्वीं पाहावें । विश्वंभरासि ॥१०३॥ 

 

सर्व लोकचि आमुचा ईश्वर । सर्व गांवचि आमुचें मंदिर । सेवा करणें निरंतर । पूजा आमुची ॥१०४॥

 

प्रामाणिकतेने करणें काम । हेंचि आमुचें ईश्वरनाम । सर्व जीवमात्राशीं ऐक्यप्रेम । धर्म हा आमुचा ॥१०५॥

 

हाचि दृढ धरितां निर्धार । परमार्थ याहूनि नाही थोर । किंबहुना हाचि परमार्थ-सार । अनुभवियांचा ॥१०६॥ 

 

अंगीकारोनि या तत्वांसि । एक करावें सर्व भक्तांसि । लावावें पूजाया ग्राममंदिरासि । तुकडया म्हणे ॥१०७॥

 

इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरु-शास्त्र-स्वानुभव संमत । पूजनस्मरण-रहस्य कथित । सहविसावा अध्याय संपूर्ण ॥१०८॥ 

 

॥ सदगुरुनाथ महाराज की जय ॥

*

 

” अरे ! तुम्हा उपासकांपेक्षा हीं कुत्रीं फार बरीं ! कारण, आपला घरमालक कोणत्याहि पोषाखांत नटून समोर आला, तरी त्यांना त्याच्या मूळस्वरूपाचा विसर होत नाही. पण तुमच्या परमेश्वराने जरा रूप पालटलें की तुम्हांला दुसरेपणा वाटतो व त्याच्या वेगवेगळया नांवारूपांवरून तुम्ही भांडत सुटता. याला काय भक्ति म्हणायची ? ” 

 

—स्वामी रामकृष्ण परमहंस