यात्रा – मेळे

॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥

श्रोतयाने केला प्रश्न । गांवीं संप्रदाय असती भिन्न । वेगवेगळे त्यांचे एकूण । देवधर्म उत्सवादि ॥१॥ 

ते सार्वजनिक उत्सवींहि येती । तरी आपणांसि वेगळे समजती । आपापली भिन्न मानूनि संस्कृति । चालती सर्व ॥२॥ 

त्यांचे फड निरनिराळे । साजविती भिन्न देवळें । कोठे प्रतिमापूजेचे सोहळे । कोणी मूर्तिविरोधक ॥३॥ 

कित्येकांची तीर्थी धाव । ते इतरांसहि देती उठाव । इकडे ओस पडलें गांव । तरी पर्वा नाही ॥४

या सर्वांचीं मतें वेगळीं । भिन्न त्यांची संतमंडळी । एकएकाची करितो टवाळी । आपाआपुल्या गोटांत ॥५॥

वेगवेगळया शिष्यशाखा । वेगवेगळे गुरु देखा । कोणी न मिळती एक-एका । करिती उत्सव आपुले ॥६॥

खरें-खोटें ज्ञान कांही । अंधरूढया शिकविती पाही । गट पडले भिन्न भाविकांचेहि । मिरविती द्वाही आपुलाली ॥७॥

हे जोंवरी एक न होती । तोंवरी संघटनेची फजीती । यासि उपाय करावा कोणेरीतीं । तेंचि आम्हां सांगावें ॥८॥ 

श्रोतयांचा प्रश्न मार्मिक । उत्तर ऐका आवश्यक । गांवापासोनि विश्वापर्यंत देख । जरूरी याची ॥९॥

भिन्न भिन्न झाले गट । वेगवेगळे पडले तट । आकुंचित मतें शिकविती रोगट । समाजासि ॥१०॥

अंधश्रध्देस आणोनि पूर । लोकीं रुजविती मिथ्याचार । त्यांच्या उत्सवांचे प्रकार । विचित्रचि असती ॥११॥

अपार धनाची धुळधाणी । अनिष्ट प्रथांची पेरणी । फुटीर वृत्ति वाढेल जनीं । ऐसी करणी कितीकांची ॥१२ll

कित्येक बुवा वेषधारी । जगती ऐशा गटांवरि । खरें ज्ञान न देती स्वार्थभरीं । जनतेलागी ॥१३॥ 

ऐसें हें जोंवरि चाले । तोंवरि गांव भ्रमीं बुडालें । सुधारणेच्या मार्गी आले । दरी-दरकुटे ॥१४॥ 

यासाठी एकचि उपाय । आपण न ठेवावे अलग ठाय । त्यांच्यांत जावें मिळोनि निर्भय । समुदाय साधाया ॥१५॥ 

असो कोणाचा कोणता पंथ । असो कोणीहि बुवा महंत । सर्वा आपुलेचि मानोनि सतत । जावें मिळोनि सर्वांशीं ॥१६॥

पंच महोत्सवचि आपुले । येर ते तुच्छ मानतां चुकलें । आपण अलग पडतां कसलें । साधेल ऐक्य ? ॥१७॥

म्हणोनि निर्वाळा सांगतो । जेव्हा संतजयंति पुण्यदिन येतो । तेव्हा सगळयांमिळोनि करावा तो । सार्वजनिक स्थानीं ॥१८॥

मग तो असो कोण्या पंथाचा । वेगळी न ठेवावी वाचा । संतसज्जन सखा विश्वाचा । म्हणोनिया ॥१९॥ 

सर्व पंथांचे उत्सव । ज्यांत दिसेल सत्यगौरव । त्यांतूनि विशालतेचे भाव । भरावे लोकीं ॥२०॥

एकलकोंडे राहूं नये । घरींच उत्सव करूं नये । सर्वांचें सहकार्य घ्यावें । हेंचि मर्म संघटनेचें ॥२१॥

उत्सवाचा व्हावा परिणाम । म्हणोनि प्रभावी ठेवावे कार्यक्रम । थोरांचें भाषण भजन उत्तम । करावें तेथे ॥२२॥

करितां संतांचा गुणगौरव । सांगूं नये चमत्कारलाघव । पाडवा उत्तम वागणुकीचा प्रभाव । समाजावरि ॥२३॥ 

संत ज्ञानेश्वर, तुकाराम । नामदेव, सांवता, चोखा अनुपम । एकनाथ, दामाजी भागवतोत्तम । वर्णावे लोकीं ॥२४॥

सजन कसाई, रविदास चांभार । सेना, संताजी, गोराकुंभार । कृष्णदयार्णव, वामन, श्रीधर । संतकवीहि ॥२५॥ 

रामदास, तुलसीदास । केशवदास, कबीरदास । सुंदरदास, विष्णुदास । सूरदासादि ॥२६॥ 

शंकराचार्य, रामानुजाचार्य । मध्वाचार्य, वल्लाभाचार्य । राधास्वामी, बसवाचार्य । रमणमहर्षि, श्रीचक्रधर ॥२७॥

शहादत्त, गोरखनाथ । गोविंदनाथ, दयाळनाथ । नरसी मेहता, रामतीर्थ । श्रीसमर्थ आडकोजी ॥२८॥

महात्मा मंसूर, महंमद । कवेंरराम, शेखफरीद । झरतुष्ट्र आणि गौतमबुध्द । विवेकानंद प्रभावी ॥२९॥ 

गुरु गोविंदसिंह, नानकदेव । महाचैतन्य गौरांगदेव । रामकृष्ण परमहंसदेव । जैन महावीर स्वामी ॥३०॥

महात्मा येशु, टालस्टाय । मार्क्स, साक्रेटीस निर्भय । महात्मागांधी, राममोहनराय । दयानंदादि महाज्ञानी ॥३१॥ 

भक्त मीराबाई, मुक्ताबाई । कान्होपात्रा, जनाबाई । रंगनायकी, बहिणाबाई । एनिबेझंट, निवेदिता ॥३२॥ 

ऐसे जे जे योग्य प्रभावें । त्यांचें चारित्र्य समजोनि द्यावें । त्यांनी समाजकार्या गौरवें । काय दाविलें जनतेसि ॥३३॥ 

ऐसियांची पुण्यतिथि आदि करावी । सर्वांची प्रार्थना घ्यावी । उत्तम वक्त्यांनी चरित्रें बोलावीं । परिणाम होईल त्या शब्दीं ॥३४॥ 

त्यांची विशालता समजोनि द्यावी । समान भावना अनुसरवावी । समाजानेहि तैशीच करावी । प्रगति आपुली म्हणोनि ॥३५॥ 

संत देहांनी भिन्न असती । परि ध्येयधोरणानें अभिन्न स्थिति । साधनें जरी नाना दिसती । तरी सिध्दान्तमति सारिखी ॥३६॥

ऐसें सांगतां अभ्यासें वर्णूंन । भिन्न संप्रदायांचें होईल मिलन । होईल बुवाबाजीचेंहि खंडन । सर्वतोपरीं ॥३७॥ 

नाहीतरि पंथांचे पडती गट । सहकार्याचा भंगे तट । पोटभरू दांभिकांचे पोट । चालतसे तयावरि ॥३८॥

आपापल्या भाविक जना । भुलविती उत्सवादिकीं नाना । अंधश्रध्देने होय धिंगाणा । ग्रामजीवनाचा ॥३९॥ 

म्हणोनि आणावे मैदानावरी । आकुंचितपण सारोनि दुरी । मग सत्यचि बोलेल वैखरी । सर्वामुखीं मंगल ॥४०॥ 

गांवीं येवोत संत कोणी । बोध करवावा प्रार्थनीं । अथवा सार्वजनिक स्थानीं । सर्वांसाठीं उत्सवादिकीं ॥४१॥

तेथे न सांगवेल भाकडकथा । न पाळवेल अनिष्टप्रथा । मार्ग लाभेल आइता । लोकां सत्य ज्ञानाचा ॥४२॥ 

ज्ञानाचिया भूमिकेवरि । फारशा भेदासि न उरे उरी । मिळते जुळते बोल बहुपरी । निघती सर्वांचे ॥४३॥

तेणें निरसेल भेद-कल्पना । तात्त्विकताचि कळेल जना । पंथबाजीच्या उच्चाटना । उपाय हा अमोलिक ॥४४॥ 

जेथे लोक समभावनेने बैसले । तेथे यथार्थचि चर्चा चाले । देव-संत-धर्म-ऐक्य साधे भलें । हळुहळू तेणें ॥४५॥

म्हणोनि ऐसे वारंवार । प्रसंग आणावे गांवीं सुंदर । साधुसज्जन जुळवावे अपार । भिन्न भिन्न पंथांचे ॥४६॥ 

ऐक्य दृष्टीने संतोत्सव । करावे उत्साहें गांवोगांव । जेणें तीर्थाचा गौरव । लाभेल गांवा ॥४७॥ 

तीर्थी निर्मल साधुवृंद । तेथे तत्त्वचिंतानुवाद । जनास होईल तत्त्वबोध । म्हणूनीच महत्त्व तीर्थाचें ॥४८॥

एरव्ही ’ तीर्थी धोंडापाणी । देव रोकडा सज्जनीं ’ । ऐसीच वदली संतवाणी । गर्जोनिया ॥४९॥ 

तैसें आज मार्गदर्शन । जया तीर्थी न होय पूर्ण । तेथे धाव घेवोनि कोण । लाभ या जना ? ॥५०॥ 

यात्रेस जावें तरि सेवेसाठी । विचारस्फूर्ति आणाया गांठीं । तेणें गांव करावें उठाउठीं । यात्रारूप आपुलें ॥५१॥

परंतु यात्रा करिती चारोधाम । लोकां मागती न करितां काम । यांत न घडे पुण्यकर्म । वाउगा भ्रम अहंकार ॥५२॥

गांवीं उपाशी ठेवोनि बाळां । जावें कासया कुंभमेळां ? देव गांवीं थोडा तीर्थी निराळा । ऐसें नाही ॥५३॥ 

परि लोक सती पडाया जाती । पंडयादिकांच्यां जाळीं गुंतती । मेंढरापरी धांवोनि मरती । रूढीमागे ॥५४॥

पंढरीपासून सहा कोसांवरि । सांवता राहिला जन्मभरि । देव मिळविला न करितां वारी । गांवींच त्याने ॥५५॥ 

जनता-जनार्दनाच्या सेवेचें । काम करितां इमानें साचें । गांवींच पुण्य पंढरीचें । धांव घेंई आपैसें ॥५६॥

वसती जेथे ऐसे संत सेवक । तें गांवचि तीर्थ होय सुरेख । स्फूर्ति घेवोनि जाती लोक । कराया गांवें भूवैकुंठ ॥५७॥ 

जेथे प्रेम आणि पावित्र्य । त्यासीच नाम तीर्थक्षेत्र । कासया जावें गोंधळ विचित्र । बघाया तीर्थी ? ॥५८॥ 

गांवाचें सार्वजनिक स्थान । तेंचि समजावें तीर्थ महान । तेथेचि लागावें तन-मन-धन । दानशूरांचें ॥५९॥

तीर्थी कोणी खर्च न करावा । आधी गांवमार्ग सुधारावा । तरीच तीर्थाचा पुण्यठेवा । गांवीं मिळेल सेवेने ॥६०॥ 

वांचवूनि ग्रामसंपत्ति । गांवाची पवित्र घडवावी मूर्ति । मग न जातांहि क्षेत्रीं तीर्थी । पुण्य लाभे ग्रामोध्दारें ॥६१॥

सप्ताह, एक्के, यज्ञ, उत्सव । यासाठी वर्गणी होते ती सर्व । कांही वर्षें सुधाराया गांव । याच कामीं लावावी ॥६२॥ 

जयंति असो वा पुण्यतिथि । सप्ताह असो वा हवनें, पंगती । पाहावी गांवाची राष्ट्राची स्थिति । तैसेंचि करावें पुण्यकर्म ॥६३॥ 

सर्व पंथीयांनी मिळावें । सर्वांच्या हिताचें कार्य उभारावें । हेकटपणें भरी न भरावें । भलतियाचि ॥६४॥ 

नाहीतरि महानुभाव पळे रानीं । देवीभक्त सज्ज होती बलिदानीं । कोणी द्रव्य उधळती शिगर रचोनि । एकलकोंडे ॥६५॥ 

कोणी वर्गणी गोळा करून । देवीसि देती पशूंची दावण । परि रोग न जाती ग्रामसफाईविण । ऐसे उत्सव केलियाने ॥६६॥

कोणी गांवच्या यात्रेमाजीं । नाना अनिष्ट कामकाजीं । पैसा उधळोनि पेरती समाजीं । जहरचि जैसें ॥६७॥

त्यासाठी करावी यात्रा-कमेटी । यात्रा-मेळा-उत्सव-पर्वणी-हाटीं । करावया सुधारणा उठाउठीं । राष्ट्रीयतेच्या ॥६८॥ 

ग्रामोन्नतीचीं आयोजनें करावीं । शक्तिबुध्दीने राष्ट्रीयता भरावी । आपुल्या गांवाची कीर्ति जावी । दिगंतरीं तीर्थाऐसी ॥६९॥ 

गांवीं अथवा गांवाजवळी । यात्रा-मेळा असे ज्या काळीं । तेथे सेवा करावी सगळी । स्वयंसेवक होऊनि ॥७०॥ 

तैसेंचि आपुल्या गांवचें वैशिष्टय । तें जगापुढे मांडाया स्पष्ट । प्रदर्शन, संमेलन, यात्रादि इष्ट । सुरू करणें आपुल्या गांवीं ॥७१॥

सुंदर मार्ग सरळ निर्मळ । स्वच्छ आरोग्यदायी जळ । ग्रामरचनेंतील आदर्श सकळ । वर्तावेत तेथे ॥७२॥ 

शौचकूप मुत्र्या चहूं बाजूंनी । नाना वस्तूंच्या ठेवाव्या श्रेणी । जेणें देश चढे उच्च स्थानीं । वैभवाच्या ॥७३॥ 

नाना मनोरंजनें चालवावीं । परि व्यसनें तमाशे येऊं न द्यावीं । लोकांस हळुहळु लावीत जावी । रुचि राष्ट्रीयतेची ॥७४॥ 

उद्योगाच्या सुंदर कला । वाद्यकलादि व्यवहारकला । माणुसकीच्या आचारकला । योजाव्या तेथे ॥७५॥ 

माणसाने मार्गी कैसें चालावें । कैसें बसावें कैसें बोलावें । आपुलें वर्तन कैसें ठेवावें । घरांत आणि समुदायांत ॥७६॥

याचा सुंदर पाठ द्यावा । सर्वांचें ऐक्य शिकवावें गांवा । यात्रा-उत्सवें संचार व्हावा । नवतेजाचा सर्वांमाजीं ॥७७॥ 

अनिष्ट प्रथा बंद कराया । सेवकें झिजवावी काया । यात्राशुध्दीच्या नाना उपाया । अवलंबावें ॥७८॥ 

स्वामी दयानंद महाराज । तैसा त्यांचा आर्यसमाज । यांनीहि केलें झटूनि काज । सुधारणेचें यात्रिकांच्या ॥७९॥ 

गाडगे बाबा वैराग्यमूर्ति । तैसीच सेवामंडळ-समिति । यात्राशुध्दीसाठी उत्तम रीतीं । प्रयत्नशील सर्वदा ॥८०॥ 

त्या प्रकारें गांवचे सज्जन । मिळवोनि करावें यात्रा-नियोजन । यात्रा म्हणतां ’ या तरा ’ ही खूण । पटावी लोकां ॥८१॥ 

प्रचंड समुदाय जमवावा । उत्तम सदुपदेश करावा । संत-नेत्यांनी लौकिक वाढवावा । लोक-जीवनाचा ॥८२॥ 

हजारो लोक जरी जमले । तरी आरोग्य जराहि नाही भंगलें । लोक सहजपणें आले-गेले । ऐसी व्हावी व्यवस्था ॥८३॥

गेले ऐकोनि कथा-कीर्तन । घेतलें जीवनाचें सामान । भेटले परस्परांशीं आदरें पूर्ण । देवाण-घेवाण उत्तम ॥८४॥ 

याची असावी रूपरेषा । कराव्या नाना समित्या ऐशा । जनतेमाजीं सुधारणा आपैशा । घडोनि यावया ॥८५॥ 

नाना प्रदर्शनें उपयुक्त । नाना चढाओढीहि त्यांत । तैसेचि लोकशिक्षणाचे समस्त । कार्यक्रम योजावे ॥८६॥ 

यात्रादिकांच्या निमित्ताने । घ्यावीं भिन्न पंथीयांचींहि संमेलनें । संत-विद्वानांचीं ठेवावीं भाषणें । निर्भेळ विचारांचीं ॥८७॥ 

न दुखवितां कोणाचा भाव । त्यांच्या सत्तत्त्वाचा करावा गौरव । समारोप करावा लक्षूनि एकत्व । मूळचें सत्य ॥८८॥

तेथे भिन्नपण विरोन जाय । दांभिकतेचा न चले उपाय । विचित्रपणें वेगळा राहे । वाहोनि जाय प्रवाहीं तो ॥८९॥ 

हिरा आणि कांचवटी । कळों लागेल खरीखोटी । जाहीरपणें विचार-कसोटी । लागतां ऐसी ॥९०॥ 

कोण संत कोण असंत । काय मिथ्या काय सत्य । तें जाणोनि धरितील पंथ । समन्वयाचा सर्व जन ॥९१॥

हत्ती दिसों लागतां सगळा । मग कोणीहि एकांगी आंधळा । भुलवूं न शके वेगवेगळा । भागचि हत्ति म्हणवोनि ॥९२॥ 

ज्या संत-देवांच्या नांवांवरि । पंथ वाढले परोपरी । त्यांचे सत्य संदेश घरोघरीं । पोहोचतांचि सर्व साधे ॥९३॥ 

जैसा गुरु गोविंदसिंहानी । ग्रंथसाहेब रचिला जनीं । भिन्न संतांची एकत्र वाणी । झाली संघटनीं पोषक ॥९४॥ 

महिपतींनी संत-चरित्र । मांडोनि सदभावें एकत्र । भाविकजनीं ओविलें सूत्र । एकपणाचें जयापरी ॥९५॥

ज्ञानेश्वरादि संतीं केला । पंढरपुरीं गोपालकाला । सर्व पंथांच्या संतांचा झेला । गुंफियेला ज्या भावें ॥९६॥ 

तैसें संतांचें संमेलन । आणि सर्व संत-स्मृतिदिन । पाळतां गांवीं जन-ऐक्य पूर्ण । सहजचि साधतसे ॥९७॥

सर्व नद्या सागरीं मिळोन । पावती महान तीर्थपण । तैसे सर्व पंथ ऐक्य साधून । करिती गांवा तीर्थरूप ॥९८॥

कोणत्याहि संतांचा करावा उत्सव । परि चमत्कारांचा नको गौरव । द्यावा कर्तव्यमार्गासि उठाव । त्यांच्या जीवना स्मरोनि ॥९९॥ 

ऐसे कार्योत्सव चालतां गांवीं । तीच भू पंढरी समजावी । जेथे नरनारी प्रसन्न बरवीं । दु:खी कोणी असेना ॥१००॥ 

ऐसें न करितां आपुल्या गांवीं । तीर्थी घडलीं जरी आघवीं । तरी मुक्ति न पावे जीवीं । तुकडया म्हणे ॥१०१॥

इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरु-शास्त्र-स्वानुभव-संमत । यात्रा-मेळयांचा शुध्द संकेत । चोविसावा अध्याय संपूर्ण ॥१०२॥ 

॥ सदगुरुनाथ महाराज की जय ॥

*

” जो लोगोंको ऐसी भाषामें उपदेश देता है जिसे साधारण समाज समझ नहीं सकता, उसका बडप्पन खेदका विषय है । 

उठो जागो ! देशका उपकार करो ! मतमतान्तरोंके आडम्बर को मिटाओ सदधर्मका प्रकाश फैलाओ ! ” 

—स्वामी दयानंद सरस्वती