अंत्यसंस्कार

ग्रामगीता – अध्याय बाविसावा अंत्यसंस्कार

॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥ 

विवाहादि संस्कार आवश्यक । परि खर्च न व्हावा अधिक । त्यांचें स्वरूप जाणोनि तात्विक । आचरावे सर्वदा ॥१॥ 

ओटीफळें, मौंजीबंधन । जावळें उतरणें तीर्थी जाऊन । वास्तु, बारसें, वाढदिवस जाण । अवडंबर नको तेथे ॥२॥ 

तैसेंचि मृत्युसंस्काराचें । स्तोम नसावें अंत्यविधीचें । जेणें मृताचिया नांवें सजीवांचें । दु:खी होय जीवन ॥३॥ 

मृत्युसंस्काराचा ऐका खुलासा । लोक मृत्युसि समजती भलतिसा । मी म्हणतों मृत्युजैसा । उत्तम नाही कोणीहि ॥४॥ 

जैसी नदी सागरासि मिळे । सोडोनि भेदभाव कष्टबळें । तिचें कार्यचि होतें सगळें । मिळण्यासाठी सागरीं ॥५॥ 

वाहत राही आपुल्या रंगें । लोक शांत होती सहज संगें । तिच्या पाण्यासि घेवोनि निजांगें । तृप्ति पावती जीवनीं ॥६॥ 

परि तिजसि महत्त्व सागराचें । तैसेंचि आहे मानवाचें । मोहपाश तुटतां आसक्तीचें । धांव घेई निजरूपीं ॥७॥

परि कार्याची जी वासना राहते । तीच जीवासि साथ देते । तिचेंचि आविष्करण पुन्हा होतें । पुढच्या जन्मीं ॥८॥

शरीरमात्र नष्ट झालें । परि संस्कार वासनेअंगीं भरले । पुन्हा जन्म घेतां प्रगटले । ऐसें होतें ॥९॥

ज्याने याच जन्मीं मोह मिटविले । उत्तम संस्कार प्राप्त केले । त्याचें पारणेंचि फिटलें । जन्ममरणांचें ॥१०॥ 

परि ऐसे क्वचितचि होती । अढळ परमधाम पावती । येर ते प्राणी येती जाती । आसक्तियोगें ॥११॥ 

आसक्तीने इंद्रियीं बांधला । मना येई तसा करूं लागला । तो जन लोकांसहि आवडला । स्वार्थ त्यांनाहि म्हणोनि ॥१२॥

जन्मला वाढला मोठा झाला । अवस्था अनेक त्या देहाला । षडऋतूंनी फळाफुला आला । जीर्ण झाला वृक्ष जैसा ॥१३॥ 

त्याची विकृति शिगेस लागली । शरीरगात्रें विस्कळून गेलीं । मग वाट पाहे आपुली । मूळच्या घराची ॥१४॥ 

त्यास मोहपाशें बांधूं पाहती । औषधें वाटेल तैसीं देती । ’ वाचवा वाचवा ’ कळवळोनि म्हणती । कमीं येईल म्हणोनि ॥१५॥

मरणोन्मुखासि जीवन द्यावें । पुनरपि उत्तम बनवावें । हें मानवाचें कर्तव्यहि बरवें । समजों आम्ही ॥१६॥ 

परि प्रयत्न करोनि नाही जगला । शेवटीं शरीर सोडोनि गेला । समजावा देवाच्या स्वरूपीं मिळाला । प्राणी आपुल्या ॥१७॥ 

मग ईश्वरास करावी प्रार्थना । त्यास शांति लाभो देवसदनां । आमुच्या सुखदु:खाच्या भावना । न बाधोत तया ॥१८॥

येथे रडण्याचें नाही काम । आपणांसहि तेंचह घाम । पाहावें लागेल परम । झाल्या उपशम देहाचा ॥१९॥

म्हणोनि मृत्युनंतर रोदन । हें आहे अज्ञानाचें प्रदर्शन । कासया दावावें सर्व समजोन । उदास होवोनि मानसीं ? ॥२०॥ 

हें ज्याचें त्यासचि प्राप्त होतें । मग रडावें कासयासि लागतें ? कांही करोनि तरी दाखवावें तें । कीर्तीसाठी ॥२१॥

आपण उरलें तें कर्तव्य करावें । तेणें त्याचें नांव भूषवावें । आपल्या कुळांत गौरव पावोनि जावें । तेणें भूषण वडिलांसि ॥२२॥

असो ऐसा प्राणी निवर्तला । सर्वामिळोनि न्यावें त्याला । पाहों नये जात-परजात भला । कोण होता ॥२३॥ 

सन्मान द्यावा जाणाराप्रति । अभद्र ऐसी नको अर्थी । गंभीरपणें जावें सांगातीं । आत्मीयतेने ॥२४॥ 

सर्वांनी प्रसंग नीट करावा । हातभार लावोनि द्यावा । आपलाहि संस्कार आठवावा । उत्तम होईल म्हणोनि ॥२५॥

मृत्यूहि सुमंगल समजावा । स्मशानयात्रेस सहयोग द्यावा । दिंडीघोषें मार्ग सुधारावा । जाणाराचा ॥२६॥ 

अभद्र विद्रूप  किळसवाणी । न ठेवावी रीत कुणी । श्रध्दांजलीच्या भाषणीं । भूषवावें प्रसंगीं ॥२७॥ 

स्मशानीं असावी सुव्यवस्था । पाऊसकालासाठीहि तत्त्वता । संस्कारमंडप सर्वांकरिता । पवित्रता वातावरणीं ॥२८॥

मृतशरीराचें करोनि दहन । पवित्र करावें वातावरण । गांवें लावोनि ठेवावें सामान । योग्य ठायीं ॥२९॥ 

मृत शरीरास पीतांबर । घरीं नसल्यास विका घर । दु:ख भोगा जन्मभर । ऐसें कोणीं न करावें ॥३०॥ 

असेल तैसेंचि वागावें । जुनेंहि वस्त्र स्वच्छ करावें । खुशाल अंगीं बांधोनि न्यावें । मृताचिया गरिबांनी ॥३१॥

नवेंचि वस्त्र पाहिजे आणिलें । ऐसें शास्त्राने जरी सांगितलें । तरी आमुच्या घरचें कैसें चाले । नाही ठाउकें शास्त्रासि ॥३२॥ 

तुपावाचोनि नको भोजन । हें शास्त्रवचन पाळतो कोण ?  मग मृतासीच तुप चोळाया जाण शास्त्रवचन कां सांगावें ? ॥३३॥ 

मृत्यु झाला एकाचिया घरी । खावयास नाही एक दिवस ज्वारी । सुतक धरोनि कैसियापरिं । बसावें तेणें ? ॥३४॥

एक दिवस खाली गेला । तरी उपास पडती गरिबाला । त्याने दहा दिवस उपास भला । कैसा करावा सांगा तुम्ही ॥३५॥ 

म्हणोनि प्रेत नेवोनि कार्य उरकलें । घरीं येवोनि स्नान केलें । मृत्युस्थळ पवित्र करोनि ठेविलें । आटोपले मृत्युसंस्कार ॥३६॥

मग त्याने खुशाल कामासि जावें । मोलमजूरी करीत राहावें । उत्तम विचारांचें करावें । मनन ध्यान एकांतीं ॥३७॥ 

सुतक धरण्याची प्रथा लाविली । ही तर शोकवृत्तीच दाविली । आड येतील तीं काढून टाकिलीं । पाहिजेत ऐसीं बंधनें ॥३८॥ 

याचा मूळ उद्देश ऐसा होता । मृत देहाचा संसर्ग घडतां । रोगजंतु चढती शुश्रुषा करितां । म्हणोनि दूर राहावें ॥३९॥ 

परि बाप शंभर कोसांवरि मेला । मुलगा सुतक पाळी मुंबईला । हा विपर्यास पाहिजे दूर केला । मूळ चित्तीं धरोनि ॥४०॥

गोमूत्र शिंपडणें निंब खाणें । प्रेतासि अग्निसंस्कार देणें । सुतक अस्पर्शता पाळणें । आरोग्यासाठी सर्व हें ॥४१॥

म्हणोनि शुध्द जलाने स्नान करावें । शुध्द कपडे परिधान करावे । असेल तें वस्त्रपात्र धुवावें । रोगियाचें ॥४२॥

हें करणें आहे आवश्यक । यासीच बोलती सुतक । परि दहा दिवस करावा शोक । हें तों मना पटेना ॥४३॥ 

शोकवार्ता सकळांसि कळावी । म्हणोनि एकदा पत्रे टाकावी । यापरि सुधारणा करावी समाजाची ॥४४॥

विचारांची दृढता व्हावी । म्हणोनि सदग्रंथांची कास धरावी । परि सहामासवरी रडभूक करावी । पाहुण्यांसवें कासया ? ॥४५॥

विवेकें सांवरोनि भावना । करावी तेराव्या दिवशीं प्रार्थना । सर्व लोकांसह जाणा । भजनानंद चाखावा ॥४६॥

सांगावी स्मृति म्हणोनि कहाणी । असेल तरि दान देवोनि । सेवा करावी त्या निमित्तानी । नसल्यास मनीं खेद नको ॥४७॥

मोकळेपणीं नमन करावें । ’ मी उत्तम वागेन ’ संकल्पावें । सेवेचें कार्य चालवावें । गतात्म्याचिया प्रित्यर्थ ॥४८॥ 

परि पाहावी आपुली परिस्थिति । जित्यांची होऊं नये फजीती । कोणी दान-दक्षिणेंत दिवाळें काढती । ऐसें नको ॥४९॥

कोणी रूढिबंधनांत पडती । मृतासाठी कर्ज काढती । त्यांचे नांवाने पंगती उठविती । जातभाई जमवोनि ॥५०॥

बुवा, पंच अथवा ब्राह्मण । यांसि धन देती भूर्दंड म्हणोन । कोणी घेती गोडजेवण । कमर मोडे गरिबाची ॥५१॥

कोणी घरीं धनाढय असती । परि पुत्राअभावीं नर्काची भीति । म्हणोनि मरते वेळीं दत्तक घेती । होय फजीती राहिल्यांची ॥५२॥ 

दत्तक करी उधळेपणा । किंवा पूर येई भांडणा । अपव्ययाची वाट लागे धना । तेणें नर्क चुके कैसा ? ॥५३॥ 

जीव स्वककर्मांचीं फळें भोगतो । त्यासि कोण कैसा तारितो ? सत्कीर्तीनेच स्वर्ग मिळतो । पुत्रपौत्रें कदा नोहे ॥५४॥

स्वर्ग अथवा मुक्ति कांही । सदगतिवेगळी अन्य नाही । मन:प्रवृत्ति सत्याकडे जाई । हीच उध्दारगति जीवाची ॥५५॥ 

यासाठी धन असल्या मालकीचें । करावें कार्य गांव-सोयीचें । विहीर, शाळा, छात्रालयादि कोणचें । सत्कार्य भावें ॥५६॥

अथवा बांधवावा एकादा मार्ग । जेणें जनतेचे चुकती कष्टभोग । आसक्ति सोडण्यानेच स्वर्ग । लाभेल त्यासि ॥५७॥

किंवा त्याचे जे नातलग । त्यांनी सत्कार्यांचा आणावा योग । उत्तम कार्यीं करावा उपयोग । धनाचा त्याच्या ॥५८॥

तयायोगें जी होईल कीर्ति । तिलाच सज्जन स्वर्ग म्हणती । लोक हृदयें गुण वाखाणती । याविण स्वर्ग असेना ॥५९॥

ज्याची पसरेल अपकीर्ति । त्यासि कैसी मिळेल मुक्ति ? लोक मृत्यूवरीहि वाखाणती । ऐसें व्हावें जीवन ॥६०॥

याचसाठी उत्तम शिकावें । उत्तम राहावें वागावें । सर्वांस उत्तम करोनि सोडावें । कीर्तीसाठी ॥६१॥ 

कीर्ति तोचि स्वर्ग खरा । अपकीर्ति नरकाचा पसारा । याच जगीं यांचा व्याप सारा । पाहती प्राणी ॥६२॥

एरव्ही स्वर्गस्थळींहि गेला । तरी कुकर्में दु:खाचि देवेंद्राला । नव्याण्णव यज्ञें करोनि झाला । सर्प नहुष अहंकारें ॥६३॥

म्हणोनि कार्यांतचि स्वर्गनर्क । सकाम ग्रंथांचें फोल कौतुक । मिथ्या कल्पनांत भुलले लोक । स्वार्थियांच्या ॥६४॥

म्हणती कावळयाने पिंड नेला । तरीच तो स्वर्गाला गेला । नाहीतरि आत्मा अटकला । त्याचा कोठे ॥६५॥ 

हें म्हणणें कसेसेंचि वाटतें । पिंडाचें नाही महत्त्व येथे । महत्त्वाचें असे काय केलें तें । जन्मा येवोनि मानवाच्या ॥६६॥

मेल्यावरि दहा दिवस भ्रमतो । जीव पिंड देतां स्वर्गी जातो । नाहीतरि तो नर्की पडतो । ऐसें म्हणणें व्यर्थ असे ॥६७॥

त्याने केलें असेल उत्तम कर्म । तरीच पावेल उत्तम धाम । नाहीतरि पुन्हा अधम । योनींत जाणें स्वाभाविक ॥६८॥ 

प्राणी आपुल्याच कर्म-स्वभावें । भोगी उत्तम-अधम फळ बरवें । हें पिंडदानाने बदलोनि जावें । ऐसें नाही ॥६९॥ 

ज्याने सुकृतचि नाही केलें । त्याचे कितीहि पिंड उचलले । म्हणोनि काय उन्नत झालें । जीवन त्याचें ? ॥७०॥

भिक्षुकाघरीं दिली गाय । तिचें शेपूट धरोनि काय । वैतरणी नदी तरोनि जाय । गेलेला जीव ? ॥७१॥ 

हा तों आहे कर्मठ सोहळा । सग्यासोयर्‍यांचा विरंगुळा । पुत्रपौत्रांचा पुरवावया लळा । दिला निर्वाळा समाधाना ॥७२॥

टीका न करणें मृत्युग्रंथांची । तीहि असे साधना भावनातृप्तीची । परि यांतचि सार्थकता जीवाची । ऐसें आम्ही मानूं ना ॥७३॥

मृत्यु पावे त्यांचे नांव राहावें । म्हणोनि समाजसेवेस कांही द्यावें । त्याच्या सदगुणांचे गोडवे गावे । आपणहि तैसें व्हावया ॥७४॥

खरा पिंड आपणचि उचलावा । कर्तव्य करोनि जीव भूषवावा । त्यानेच पावेल कीर्ति जीवा । उज्ज्वल साची ॥७५॥ 

नाहीतरि मेला की रडावें । जिवंतपणीं लक्ष न द्यावें । ऐसें ढोंग कासायासि करावें । समाजाने ? ॥७६॥ 

जिवंत असतां रोटी ना दे । मेलियावरि वाजवी वाद्यें । कावळयासि पिंड, इतरां दक्षणा दे । म्हणोनि साधे काय त्यानें ? ॥७७॥

श्राध्दासाठी धन उधळावें । लोकलाजेस्तव मरावें । ऐसें कासया करावें । मूर्खपणें ? ॥७८॥

गेला जीव न राहे थांबून । वर्षमासाअंतीं घ्यावया भोजन । आपुलें घेवोनि पापपुण्य । फळ भोगाया पुन्हा जन्मे ॥७९॥ 

जीव पुन्हा जीवनीं यावा । कांही सत्संगतीस लागावा । मागील केलेला दोष चुकावा । म्हणोनि करावा सुसंकल्प ॥८०॥

किंवा त्याचें गुणवैभव । श्रध्देने आठवावें सर्व । हेंचि श्राध्द असे अपूर्व । श्रध्दांजलीरूप ॥८१॥

त्याची कीर्ति राहावी लोकीं । म्हणोनि करावीं दानपुण्यें निकीं । आपुल्याच गांवीं कौतुकीं । स्मरण राहील म्हणोनि ॥८२॥ 

जो कोणी ज्या रोगें मेला । तैसे होऊं नये इतरांला । म्हणोनि गांवीं औषधालयाला । मदत द्यावी त्या निमित्तें ॥८३॥

परि हें जनासि न कळे धर्मगुज । जाती तीर्थीं करोनि कर्ज । त्याने फावतें व्यापारा सहज । तीर्थियांच्या ॥८४॥ 

कांही सज्जन तीर्थासि जाती । अस्थि-राख भरोनि नेती । म्हणे गंगोदकें नाहीशीं होतीं । पापें त्याचीं ॥८५॥

’ काश्यां तु मरणान्मुक्ति ’ । ऐसी लोकीं वाढली भ्रांति । गंगाजळीं किडेहि मरती । तरि ते काय मुक्त झाले ? ॥८६॥ 

काशीवासी भक्त कबीर । समाधीसि निवडती गांव मगहर । ज्यास लोक म्हणती नर्कद्वार । तीच उध्दारभूमि झाली ॥८७॥ 

जन्मभरि सूत विणोन । प्रकट देखिला जनीं जनार्दन । त्या भक्त कबीराचें महिमान । गंगेंतील पाषाण जाणती कैसे ॥८८॥

जन्मवरि दोषकृत्यें केलीं । त्यावेळीं नाही गंगेंत ठरविलीं । आता हाडें टाकोनि झाली । सदगति म्हणे जीवाची ॥८९॥

हें सांगणारे आणि करणारे । यांना पोटापाण्याचें भरलें वारें । म्हणोनि मेल्यावरि करिती सारे । जिवंतपणीं न सांगती ॥९०॥ 

अहो ! ज्यांत मनचि नसतें । तें करोनिहि वाया जातें । मन देह मन दोन्ही नाहीत जेथे । तेथे काय घडवावें ? ॥९१॥

परि पंडेपुजारी सांगती गौरवें । तुमच्या वडिला स्वर्गीं पाठवावें । तरि बोला दक्षणा काय द्याल भावें । आम्हांलागी ? ॥९२॥

बिचारा भोळाभाळा शेतकरी । मजूर अथवा भाविक व्यवहारी । म्हणे कर्ज करोनि देतों पुरी । दक्षणा तुम्हां ॥९३॥

परि आमचे वाडवडील । स्वर्गाला कधी पाठवाल ? म्हणूनि रडतो टेकवूनि भाल । पंडयापुढे ॥९४॥ 

ऐशा अंधश्रध्देसि वाढवोनि । धूर्त घेती स्वार्थ साधूनि । हें महापाप असे जनीं । निकष्टिकांचें ॥९५॥ 

वास्तविक ऐसी वेळ आली । त्यास पाहिजे संधी साधली । सांगावी पंडयाभिक्षुकांनी भली । युक्ति त्यासि ॥९६॥

” तुझे पितर स्वर्गांत जावे । ऐसें घेतलें तुझ्या जीवें । तरि त्यास संकल्प लागती करावे । गंगेमाजी ॥९७॥

मी पितर स्वर्गी जाण्यासाठी । संकल्प करितों जीवें पोटीं । दारू गांजा भांग आदि ओठीं । नाही लावणार जन्मभरि ॥९८॥

नाही करणार दुर्व्यवहार । नाही फसविणार दीनपामर । देईन सर्वांसि सहकार । सत्सेवेसाठी ” ॥९९॥ 

ऐसें जरि पंडयांनी करविलें । तरि त्यांचेहि उदर भरलें । आणि लोकांचेंहि कल्याण झालें । ऐसें होय ॥१००॥ 

परि पंडयाचि व्यसनी दुराचारी । फुकट लुटाया खटपट करी । तरि तो कैसेनि उध्दरी । समाजासि ? ॥१०१॥ 

म्हणोनि आंधळा कर्मठपणा । हा वाढवूंच न द्यावा कोणा । गांवगंगा म्हणोनि जाणा । तिलाच सर्व अर्पावें ॥१०२॥ 

गांवचा तलाव अथवा नदी । सुंदर पहावी विहीर आदि । स्नान करोनि साधावी शुध्दि । प्रभूला आठव द्यावा त्याचा ॥१०३॥

त्याचे निमित्ताने करावें सत्कार्य । कासया बघावें तीर्थ बाह्य । देव सर्वांठायींच आहे । सदासर्वकाळ ॥१०४॥

म्हणोनि हें साधन बदलावें । गांवीच सर्वकांही करावें । जें जें करणें असेल सदभावें । वळण द्यावें हें सर्वां ॥१०५॥ 

कोणी प्रेताची समाधी करिती । उगीच जागा गुंतवोनि धरिती । ऐसें करितां सारीच क्षिति । गुंतूनि जाइल त्यायोगें ॥१०६॥

मेला त्याची एक समाधि । जन्मला त्याच्या घरांची गर्दी । मग उरेल काय भूमि कधी । जगण्यासाठी इतरांना ? ॥१०७॥ 

जिवंत मानवां नाही घर । कष्टाळूंना नाही वावर । तेथे समाधीचें अवडंबर । मृतासाठी कासयासि ? ॥१०८॥

म्हणोनि सरळचि ऐसें करावें । मृतदेहाचे लोभी न व्हावें । पंचतत्त्वांशीं त्यास मिळवावें । अग्निसंस्कार देवोनि ॥१०९॥ 

स्मरण म्हणोनि घरीं वा गांवीं । योग्यशी तसबीर लावावी । वेळोवेळीं आठवण करावी । सदगुणी पुरुष म्हणोनि ॥११०॥

कुणाचीहि समाधि करोनि ठेवणें । हीं तंव आसक्तीचीं  लक्षणें 

। समाधि करोनि काय होणें-जाणें । सांगा मज ॥१११॥

समाधि करोनि दर्शन होतें । तेंचि चित्र पाहोनि मनांत येतें । मनांत येण्याचेंचि महत्त्व येथे । सर्वात मुख्य ॥११२॥

वाटल्यास उत्तम स्थान करावें । ज्यात लोकशिक्षण चालेल बरवें । स्मरणार्थ म्हणोनि अर्पोनि द्यावें । गांवलोकांसि ॥११३॥ 

ऐसी आहे सहजस्थिति । त्यासि कासया करावी विकृति ? जेणें समाज राहे सुस्थितीं । तीच महती वाढवावी ॥११४॥

मानव असो वा पशुपक्षी । न कराव्या त्यांच्या समाधि साक्षी । जिवंत समाज ठेवोनि लक्षीं । करावें कार्य सुस्थितीचें ॥११५॥

त्या दृष्टीनेचि भिन्न संस्कार । भिन्न वेळांचें महत्त्व थोर । लक्षूनि करावें सर्वांनी सुंदर । साजे तैसें ग्रामराज्या ॥११६॥ 

मृत्यु असो वा जन्मादि उत्सव । यांचा नुसता नको गौरव । गांवाचें वाढवावें वैभव । बचत करोनि, तुकडया म्हणे ॥११७॥

इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरुशास्त्र-स्वानुभव संमत । कथिला अन्त्यसंस्कार उचित । बाविसावा अध्याय संपूर्ण ॥११८॥ 

॥ सदगुरुनाथ महाराज की जय ॥

* 

पापपून दोउ जनमसंगाती और न चले कोई ॥ 

पापपुण्य हे दोघेच जन्माचे साथी आहेत, शेवटी त्यांचेशिवाय कांहींहि बरोबर येणार नाही. 

वहां न दोजख, बहिस्त मुकामा । यहांही राम, यहीं रहमाना ॥ 

तिकडे कुठेहि नकं किंवा स्वर्गलोक नाही. इथे, याच लोकीं राम आहे, देवलोक आहे. 

—श्रीसंत कबीर महाराज .